Tò he dân gian là một trong những trò chơi quen thuộc với bao thế hệ người Việt Nam còn tồn tại đến tận ngày nay. Thậm chí, nghệ thuật tò he dân gian được lưu truyền qua lời ca dao, đồng dao, khiến nó trở thành một nét đẹp trong văn hóa dân gian thuộc riêng về miền đồng quê của dải đất hình chữ S.

“Tò he cụ bán mấy đồng?
Con mua một chiếc cho chồng con chơi
Chồng con đánh hỏng thì thôi
Con mua chiếc khác con chơi một mình.”
Không ai nhớ rõ chính xác tò he xuất hiện từ bao giờ, chỉ biết chúng đã tồn tại từ rất lâu, ghi dấu ấn vào tâm trí của biết bao thế hệ người Việt Nam. Ban đầu, tò he có một cái tên dân dã hơn nhiều, người ta thường goi là “con giống bột” hoặc “chim cò”. Nói đơn giản, chúng là một loại bánh bột vừa có thể chơi, vừa có thể ăn đặc trưng của vùng đồng bằng Bắc bộ mà người lớn nghĩ ra để bù đắp những thiếu thốn của con trẻ mỗi dịp lễ, tết.
Mãi đến về sau, khi tò he được đem ra bán rộng rãi như một thứ đồ chơi cho trẻ nhỏ, những nghệ nhân tò he nghĩ ra việc gắn thêm phần kèn ống sậy với kẹo mạch nha dính trên đầu để thu hút khách. Màu sắc sặc sỡ bắt mắt, âm thanh tò te vui tai, những vật phẩm này được trẻ con truyền tai nhau, gọi bằng cái tên tò he.
Không có một khuôn mẫu nào định dạng được nghệ thuật tò he. Chúng đa hình dáng, đa màu sắc và biến đổi từng ngày. Từ những hình đơn giản được lưu truyền từ xa xưa như hoa lá, trái cây, những con vật gắn liền với đồng quê và văn hóa truyền thống như trâu, bò, lợn, gà, chim chóc,… đến những hình mẫu phức tạp hơn, yêu cầu độ tỉ mỉ cao như bộ tam đa (phúc, lộc, thọ), tứ linh (long, ly, quy, phượng), 12 con giáp,…. đều được biến hóa sống động qua bàn tay người nghệ nhân. Ngày nay, tò he đồng hành cùng thị hiếu của trẻ nhỏ, mỗi một vật xuất hiện phổ biến đều được đem vào trong nghệ thuật tò he, nhiều nhất là Tôn Ngộ Không, Trư Bát Giới, các nàng công chúa cổ tích,… Với đôi tay thoăn thoắt của người nghệ nhân, chỉ sau vài phút là đã có thể tạo ra tò he với đủ hình thù độc đáo, bắt mắt.
Dù có biến hóa đa dạng về hình dáng ra sao thì nguyên liệu làm tò he vẫn luôn được giữ nguyên từ bao đời. Đó là thứ bột được trộn từ gạo nếp và gạo tẻ theo bí quyết của từng làng nghề mà khó nhất ở khâu trộn bột sao cho được đều, giữ được độ dẻo dù ở bất kì thời tiết nào. Sau khi trộn đều gạo nếp và gạo tẻ, người ta đem ngâm nước sau đó đem xay hoặc giã thành bột, nhào kỹ đến khi không dính tay rồi mới nắm thành những nắm nhỏ, đem luộc chín “đấu” màu.
Bốn màu cơ bản nhất trong nghệ thuật tò he là vàng, đỏ, đen và xanh lá. Người ta sử dụng màu có nguồn gốc từ thực vật và đun sôi với một ít bột: màu vàng làm từ hoa hòe hoặc củ nghệ, màu đỏ từ quả gấc hoặc dành dành, màu đen thì đốt rơm rạ hoặc dùng cây nhọ nồi, màu xanh lấy từ lá chàm hoặc lá riềng… Các màu sắc trung gian khác đều được tạo từ bốn màu này.
Điểm giao của Tò he và nghệ thuật chế tác đồ da
Thích ứng tỉ lệ
Có thể thấy, đặc điểm dễ thấy của Tò he là sự tùy biến tỉ lệ hình mẫu. Để thích hợp cho con trẻ chơi, người nặn khéo léo điều chỉnh tỉ lệ mô phỏng, khiến hình ảnh con tò he trở nên đáng yêu, ngộ nghĩnh hơn. Tương tự như vậy, muốn hoàn thiện một chế tác da thủ công được yêu thích và đón nhận, mỗi nghệ nhân phải tùy biến tỉ lệ sao cho phù hợp với thị hiếu nhóm khách hàng của mình.
Xa hơn nữa, tùy biến theo sở thích, yêu cầu của từng cá nhân là điều khó khăn. Làm sao để cân bằng giữa tiêu chuẩn thẩm mỹ chung và cá tính của mỗi người là câu hỏi yêu cầu người làm nghề phải tìm hiểu, sáng tạo và thích nghi.
Màu sắc và đường nét
Tuy nói rằng, màu sắc và đường nét của một “con” tò he vô cùng cơ bản và có phần ngây ngô để bắt mắt con trẻ, song, đặt mình trong dòng chảy nghệ thuật, bạn sẽ nhận ra những điều cơ bản đôi khi là đúng đắn và tuyệt vời nhất.
Màu sắc có tính bổ trợ cho nhau rất tốt, có thể cùng tôn nhau nổi bật, hoặc khiến tổng thể mờ nhạt, thiếu điểm nhấn. Chính vì thế, người nghệ nhân phải có con mắt tinh tế để kết hợp những yếu tố đó thật hợp lý, tổng hoà trong một chế tác hoàn chỉnh.
Kết
Ngày nay trên thị trường không thiếu những món đồ chơi hiện đại, hấp dẫn nhưng nhiều người vẫn thích và đam mê với tò he. Người ta thích tò he bởi sự mộc mạc, giản dị và tính dân gian, giống với những điều QUYN mong truyền tải được thông qua những chế tác của mình.
Hanh Hoa